Her çend 45 sal di ser derbeya leşkerî ya 12'ê Îlona 1980'yî de derbas bûne jî, şopên wê yên giran hîn jî hene. Yek ji encamên herî giran ên darbeyê ew bû ku rê li ber çareserkirina aştiyane ya pirsgirêka Kurd girt û ew ber bi rewşeke tundûtûjiyê ve bir. Zextên herî dijwar ên li Kurdistanê li Girtîgeha Leşkerî ya Hejmar 5 a Amedê pêk hatin. Ev zext û îşkence, berxwedanê jî pêş xistin. Her çend nîqaş berdewam dikin ku divê siyaseta 45 salan a çareserkirina pirsgirêka Kurd a bi rêya tundûtûjiyê biguhere jî, îhtîmala guhertina vê siyasetê hîn jî ne diyar e.

 

Abdullah Çelmez, şahidê Girtîgeha Hejmar 5 a Amedê ku siyaseta darbekaran a çareserkirina pirsgirêka Kurd bi rêya tundûtûjiyê bi awayekî herî eşkere lê hate nîşandan û 30 kes bi îşkenceyê hatin kuştin, behsa wê demê kir. Çelmez ku bi xwe jî rastî îşkenceyê hatiye, diyar kir ku tevgera Kurd dîrokeke berxwedanê li dijî îşkenceya giran, teslîmbûna bi zorê û pêkanînên nemirovane nivîsandiye. Çelmez got ku divê dewlet dawî li înkar û tunekirinê bîne û bi rabirdûyê re hevrû bibe.

 

Çelmez diyar kir ku ew di Nîsana 1980'yî de ji Dêrsimê çûye Rihayê da ku li kêleka ciwanan li dijî kiryarên hovane yên eşîra Bûcakê bitêkioşe. Çelmez diyar kir ku ew li wir hatine girtin û 20 roj şûnde rasterast ew birine Girtîgeha Amedê. Çelmez behsa îşkenceya 20 rojan di dema lêpirsînê de kir. Çelmez diyar kir ku li girtîgehê ku di nav baregehên li Amed de bûye, bi çengela filistînî, feleqe û kursiya bi teker îşkence lê hatiye kirin û got berî ku wî bibin dadgehê, ji aliyê bijîşkên taybet ve hatiye dermankirin da ku birînên wî bên veşartin. 

 

'BI SIRÛDA MEHTERÊ KETIN QAWÎŞAN'  

 

Çelmez diyar kir ku ew di destpêkê de li Girtîgeha Hejmar 1 a Amedê maye û paşê ji bo Girtîgeha Hejmar 5'an hatiye sewqkirin û got: "Hema ku em ketin hundirê girtîgehê, leşkerên komando pêşwaziya me kirin. Esat Oktay wê demê ne li wir bû. Hema ku em ketin hundir, komandoyan êrişî me kirin. Zilm û îşkence dest pê kir. Wan gef dixwar û digotin, 'Tişta ku em dibêjin dê bibe; ev dibistanek e. Tiştek ji bilî tişta ku em dibêjin dê di vê dibistanê de wekî rast neyê qebûlkirin.' Piştî darbeya 12'ê Îlonê, bi şev gardiyan bi sirûda mehterê êrişî korîdorên qawîşan kirin. Me dizanibû ku tiştek diqewime, lê me nizanibû ku evqas mezin e. Paşê derî vekirin û ew bi lêdanên bêserûber û her cûre îşkenceyê tevgeriyan. Sê çar meh şûnde, Esat Oktay Yildiran bi taybetî ji bo vê armancê anîn Amedê, ji aliyê ji Qibrisa Rûmê. Gava ku ew ket hundir, wî tiştên wekî 'Ez ê we wekî Tirkan ji vir derxim' û 'Ez ji we peyvekê dixwazim: hûn ê bibêjin 'Ez Tirk im. Hûn ê baş bijîn. Hûn ê çaya xweş vexwin.' Ev hemû tenê gotin bûn. Paşê, hêdî hêdî, gihîşt hemû qawîşan. Barbarî dest pê kir û gava ku ew barbarî dest pê kir, serîberdan dest pê kir." 

 

'BI BEDÊN XWE DÎROK NIVÎSANDIN' 

 

Çelmez diyar kir ku ew rastî îşkenceyeke bêhempa hatine û got: "Pêvajoya ku me jiya ne di roman, pirtûk an şerên berxwedanê de, ne jî di şerên Vîetnam an Kubayê de bûye. Wan digot, 'Yan hûn ê teslîm bibin, an jî dê cenazeyê we ji vir derkeve.' Ez 18 salî bûm. Du sê meh derbas bûbûn û me qet tiştekî wisa nedîtibû û ne jî bihîstibû. Li tu devereke din a cîhanê tiştekî wisa tunebû. Li wir 25 sirûd dabûn, digotin, 'Hûn ê vê jiber bikin' û bimeşin. Em demekê di şokê de bûn. Demeke nebaşiyê hebû. Heval Mazlûm, nirxê nirxan, di şeva 21'ê Adarê de bi sê darikên niftikê xwe feda kir da ku van pêkanînan protesto bike. Paşê, Çaran bi materyalên ku neçar bûn ji bo xêzkirina portreyeke Kemal Ataturk bi kar bînin, xwe şewitandin. Bi gotineke din, boyax ji bo wî li du qawîşan hat belavkirin. Wan bi bedenên xwe li dijî teslîmbûna ferzkirî dîrok nivîsandi. Taybetmendiya cihêreng a dirûşmeya 'Teslîmbûn dibe sedema xiyanetê, berxwedan dibe sedema serkeftinê,' di Şeva Çaran de derket holê."

 

Çelmez diyar kir ku piştî berxwedana rojiya mirinê ya Mehmet Hayrî Dûrmûş, Akîf Yilmaz, Alî Çîçek û Kemal Pîr a 14'ê Tîrmehê, girtiyan hêz û cesaret bi dest xistin û got: "Mixabin, piştî ku me çar hevalên xwe winda kirin, hejmara kesên ku beşdarî protestoya me bûn zêde bû. Ji ber ku wan hêz û cesaret bi dest xistin. Piştî windakirina wan mirovên hêja, mafê min ê jiyanê tune bû. Ez 40 sal in bi wê êşê dijîm. Me ew ne jiyandin. Ji ber vê yekê ez her 14'ê Tîrmehê lêborînê dixwazim. Ez dibêjim biborin." 

 

'ME DEST JI NASNAMEYA XWE BERNEDA'

 

Çelmez destnîşan kir ku di dema girtina wî de li dijî wî û girtiyên din polîtîkayeke Tirkkirinê dihat meşandin û got: "Ez Kurd im. Nirxên min ên çandî hene. Nirxên min ên pîroz hene. Ger ez ji vê civaka ku ez endamê wê me derkevim, ez ê heqaretê li hebûna xwe bikim. Ew ê bibêjin, 'Tenê bêje ez Tirk im,' lê Tirkbûn bi Tirkbûnê nedima. Nîşandana navnîşanan, operasyon dima para ma. Lê me dev ji nasnameya xwe û nirxên xwe berneda. Gelêkî berxwedêr şiyar bû, berxwedanek hebû. Amed keleha sereke ya berxwedanê bû. Di wê pêvajoyê de mirin, merasîmên cenazeyan, hêstir, zêmar anku awayên herî dawî yên hovîtiyê li ser vî gelî hatin sepandin."

 

'DIVÊ DEWLET BI ŞAŞIYÊN XWE RE HEVRÛ BIBE'

 

Çelmez diyar kir ku bedêlên ku wê demê hatine bandoreke mezin li pêvajoya heyî kirine û wiha domand: "Piştî înkarkirina 40 salan, di dawiya têkoşîna hat kirin de xwegihandina astekê çêbû. Pêvajoyeke aştiyê dest pê kiriye. Di vê pêvajoyê de tişta ku her kes dibêje ew e ku divê dewlet bi kiryarên xwe re hevrû bibe. Biryarên ku Tevgera Azadiya Kurd girtine di cî de ne û rast in. Ez her gav li pişt vê biryarê disekinim. Şerê herî birûmet jî bi qasî aştiyê ne hêja ye. Em girîngiyê didin pêvajoya aştiyê. Lêbelê, divê dewlet di vê gavê de xeletiyên xwe qebûl bike û bi wan re hevrû bibe. Mirov li Girtîgeha Amedê mirin. Em ne di rewşeke wiha de ne ku bêyî vê hesabpirsînê ber bi pêş ve biçin. Ger hûn ji min bipirsin ku em êşa xwe li ku datînin, bersiva min ji wan re ev e: Em êşa xwe ji bo aştiyê feda dikin. Ma ji bo me hêsan e? Na. Bê guman zehmet e; ên hinan dayikên wan çûne, ên hinan zarokên wan çûne, ên hinan xwişk û birayên wan çûne. Anku, ji bo ku ev sendroma şer bi dawî bibe, divê dewlet xwe di ber çavan re derbas bike da ku em hemû karibin ji bo aştiya civakî li çepikan bidin." 

 

Çelmez diyar kir ku ew piştî zêdetirî înkar û wêrankirineke sedsalî gihîştine asta ku ew dikarin li ser aştiyê biaxivin û got ku ji ber vê avakirina aştiyê ne hêsan e. Çelmez got: "Paradîgmaya me ne tiştek e ku bi hêsanî were afirandin an jî bidestxistin. Ew encama têkoşîneke 50 salî ye. Pêdivî ye ku her kes jê bawer bike."

 

 MA / Şîrvan Şîlan Çîl